Piękna - Koszykowa - Noakowskiego - pl. Politechniki - Nowowiejska - pl. Zbawiciela - al. Wyzwolenia - Sempołowskiej - al. Armii Ludowej - Aleje Ujazdowskie - Agrykola - Szwoleżerów - 29 Listopada - Czeniakowska - Suligowskiego - Podchorążych - Sielecka - Chełmska - Bobrowiecka - Beethovena - Witosa - Becka - Most Siekierkowski - Wał Miedzeszyński - Cyklamenów - Heliotropów -- Trakt Lubelski - Borowiecka - Zasadowa - Przewodowa - Strzygłowska - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Idzikowskiego - Sobieskiego - Czarnomorska - św. Bonifacego - al. Wilanowska - al. KEN - Bukowińska - Puławska - Naruszewicza - Tyniecka - Odyńca - Krasickiego - Kazimierzowska - Narbutta - Wiśniowa - Batorego - Boya - pl. Unii Lubelskiej - Marszałkowska - Plac Zbawiciela - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Piękna

Dzisiaj będzie kolejny raz o pojazdach szynowych. Poniekąd zgodnie z tytułem bloga.
Skoro w mieście, to spojrzymy się na tramwaje, które od 181 lat stanowią nieodłączną część miejskiego krajobrazu. W przypadku Warszawy od 1866 roku, czyli od 147 lat. W tym od 105 lat już jako tramwaje elektryczne.

Tym razem dość specyficznie, bo będą tu wagony jadące solo. Nie z doczepą, w składzie lecz pojedynczo w ruchu liniowym. Takie się mi nawinęły pod obiektyw przy okazji jazdy po mieście.
W przypadku tramwajów konnych sprawa była oczywista. W granicach możliwości konia leżało ciągnięcie jednego wagonu z pasażerami. Wprowadzenie tramwajów elektrycznych spowodowało, że oprócz pojedynczych wagonów pojawiły się składy zestawione z wagonu silnikowego i biernej doczepy. W czasie okupacji pojawiły się składy zestawione z wagonu silnikowego i dwóch doczep. Takie składy wysyłano również po wojnie na bardziej obciążone trasy. W 1956 roku do Warszawy dotarły dwa czeskie wagony T1 o numerach taborowych 501 i 502. Zdaje się, że przez cały swój okres eksploatacji kursowały solo, zresztą dość szybko bo w 1959 roku wagon 502 stał się magazynem części zamiennych dla wagonu 501. Wobec czego w ruchu pojawiał się tylko jeden z nich. Gdy do Warszawy zaczęto przysyłać opisywane przeze mnie w sierpniu 2012 roku i pożegnane na początku obecnego roku roku wagony 13N, początkowo kursowały pojedynczo. Dopiero po opanowaniu obsługi aparatury i umiejętności zestrojenia wagonów zaczęto wystawiać składy dwuwagonowe począwszy od 1965 roku. Pierwszą linią była piętnastka. Przy okazji zrezygnowano z obsługi konduktorskiej, co przy okazji pozwoliło zażegnać braki kadrowe wśród motorniczych, poprzez przeszkolenie części konduktorów do tej pracy. Stopniowo przybywało składów dwuwagonowych. Jednak na początku lat 70. problem znów powrócił, wobec czego w sierpniu 1976 roku zniknęły z ulic Warszawy pojedyncze wagony obsługujące głównie linie szczytowe i te o mniejszych potokach pasażerów. Co więcej również w 1976 roku pojawiła się koncepcja wysyłania na trasy składów trzywagonowych. Składy takie zaczęły obsługiwać część linii do 1 października 1977. Początkowo na linii 36. Potem również 7, 14, 25 i innych. Bez zmian sytuacja przetrwała do 1994 roku, gdy zlikwidowano ostatnie brygady trójwagonowe. W latach 90. nie było problemów kadrowych, uruchomienie tramwajów było na zakładanym poziomie wobec czego nie było potrzeby utrzymywania składów trójwagonowych, które ze względu na swoją długość utrudniały dostępność przystanków dostosowanych do równoczesnej obsługi czterech wagonów kolejnym składom. ZTM poszukując oszczędności chciał też wprowadzić do ruchu wagony kursujące pojedynczo. Jednak wówczas Tramwaje Warszawskie sprzeciwiły się temu pomysłowi. Pomysł powrócił w 2003 roku i wówczas został wcielony w życie. Jesienią 2004 roku zrezygnowano z brygad obsługiwanych przez pojedyncze wagony, ale nie na długo bo od końca grudnia 2005 roku znów pomysł wrócił do życia.
Powróciły również składy trójwagonowe obsługując obecne wcielenie linii 31 pomiędzy Służewcem Przemysłowym i Dworcem Południowym (obecnie Metro Wilanowska). Co ciekawe linia jest też obsługiwana wagonami solo, czego przykładem jest poniższe zdjęcie:

Na początek w bardzo dynamicznym ujęciu najmłodszy z wagonów generacji wywodzącej się od amerykańskiej rodziny PCC, czyli 123N-2164 wyprodukowany w 2007 roku przez Fabrykę Pojazdów Szynowych w Poznaniu. Wagony te są potocznie nazywane cegłami. Wzięło się to od faktu, że FPS jest częścią Zakładów Cegielskiego w Poznaniu.
Inny wagon jadący solo uchwyciłem na linii 14. Tym razem był to weteran warszawskich torów czyli wagon 105Na-1070 (ex 105N) z 1976 roku, który w 1991 roku został przebudowany do standardu wagonów 105Na:

Co ciekawe spisie wagonów zamieszczonym na Tramwarze wagon nie figuruje. Z kolei na TWB w meryczce nie ma informacji o skreśleniu. Możliwe, że jest już w trakcie przemiany we wsad do pieca hutniczego. Wagon ten kilka lat temu posłużył do kilku eksperymentów. Najpierw kursował z dwoma rodzajami osłon wycięć w fartuchach koło wózków. Stosując takie osłony chciano bowiem wyciszyć wagony tramwajowe. Natomiast później, koło 2009 roku, po zamknięciu wiaduktu na Mickiewicza koło Dworca Gdańskiego została razem z wagonem 1071 przebudowana na tymczasowy skład dwukierunkowy. Wagony miały być sprzęgnięte tyłami. Pasażerów zabierał tylko wagon prowadzący, z racji posiadania drzwi po stronie wysepek. Ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu. A oba wagony przez jakiś czas na ścianie czołowej woziły podwójny komplet oświetlenia przedniego i tylnego. Wagon 1071 został skasowany już w 2010 roku, a 1070 powrócił do normalnego wyglądu.
Na koniec dla ochłody i odpoczynku od upałów zimowe zdjęcie kursującego solo wagonu 105Na-1233, wyprodukowanego w Konstalu w 1988 roku. Tu w dniu 9 stycznia 2010 roku, na Placu Bankowym.

Skoro już wyjaśniłem pierwszą część tytułu czyli wagon 123N zwany cegłą, to pora teraz na akwarium. Jest to jedno z kilku potocznie używanych określeń dla wagonów z rodziny 105N. Odnosi się one do dość pokaźnego przeszklenia pudła wagonu 105N. Pierwotnie wagony 105N nazywane były z racji obudowy kabiny - dyktowcami. Później ze względu na dodatkowe okna jakie posiadały powyżej lamp przednich szybkowcami. Co można zobaczyć na zdjęciu prototypu z artykułu w Trybunie Ludu. (W tekście jest błąd - autorowi pomylił się Chorzów z... Chrzanowem). Te dodatkowe okna budziły spory sprzeciw kobiet pracujących jako motornicze, ponieważ pozwalały zobaczyć nieco więcej niż tego chciały same zainteresowane, szczególnie gdy do pracy wybrały się w zdecydowanie kobiecej wersji stroju...
W tym roku na jesieni minie okrągła rocznica czterdziestu lat od zbudowania pierwszego z prototypów wagonów 105N. Wagon ten wraz z drugim prototypem gościł przez jakiś czas w Warszawie. Dostawa stu wagonów typu 105N do Warszawy odbyła się na przełomie 1975 i 1976 roku. Wątpliwe jednak, by wagony, które wówczas trafiły do Warszawy doczekały tej rocznicy w ruchu liniowym. Obecna wymiana taboru już spowodowała, że z tej grupy pozostało tylko 8 wagonów w ruchu liniowym. Wiadomo, że skład 1001+1000 ma być pozostawiony jako zabytek po wycofaniu z ruchu liniowego. Być może kiedyś uda się mu przywrócić oryginalny wygląd z lat 70.

---

Post scriptum: Teraz już wiadomo, że wagon 1070 został skreślony decyzją z dnia 12.06.2013. A na złomowanie trafił razem z wagonami 1050, 1087, 1072, 1047, do Krakowa na ulicę Blokową, co zostało uwiecznione na zdjęciu w TWB.

Marszałkowska - Nowogrodzka - Poznańska - Żurawia - Krucza - Bracka - Szpitalna - Boduena - Jasna - Zgoda - Bracka - Krucza - Nowogrodzka - Parkingowa - Żurawia - Krucza - Mokotowska - pl. Zbawiciela - al. Wyzwolenia - Sempołowskiej - al. Armii Ludowej - Aleje Ujazdowskie - Belwederska - Sobieskiego - Beethovena - Witosa - Becka - Most Siekierkowski - Wał Miedzeszyński - Ligustrowa - Bronowska - Masłowiecka - Jeziorowa - Cyklamenów - Heliotropów - działka - Heliotropów - Cyklamenów - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Idzikowskiego - Zawrat - Puławska - Wielicka - Krasickiego - Kazimierzowska - Narbutta - Wiśniowa - Batorego - al. Niepodległości - Pole Mokotowskie - Batorego -Waryńskiego - Skolimowska - Chocimska - Klonowa - Bagatela - Aleje Ujazdowskie - Al. Armii Ludowej - Sempołowskiej - Al. Wyzwolenia - Plac Zbawiciela - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Koszykowa - Piękna

CDT, Centralny Dom Towarowy, Centralny Dom Dziecka, CDD, Smyk. Te wszystkie nazwy dotyczą jednego budynku widocznego na zdjęciu.

Do lat 1947-48 północna, parzysta pierzeja Alej Jerozolimskich pomiędzy Nowym Światem i Marszałkowską przecięta była tylko jedną ulicą - Bracką, która od dobrych co najmniej 200 lat łączyła Ujazdów z Grzybowem (ciąg obecnych ulic: Wiejska, Bracka, Zgoda, Bagno).
Po zakończeniu wojny zdecydowano się połączyć Kruczą z ulicami Zgoda i Szpitalną, aby uzyskać ciąg równoległy do Marszałkowskiej i Nowego Światu. Po przebiciu Kruczej i rozbiórce wypalonych kamienic pomiędzy nowym odcinkiem Kruczej, Widok, Brackiej i Alej zdecydowano w tym miejscu zbudować dom towarowy. Co ciekawe znalazł się bardzo blisko przedwojennego domu towarowego Braci Jabłkowskich przy Brackiej 25.
Projekt CDT-u przygotowali Zbigniew Ihnatowicz oraz Jerzy Romański w 1948 roku zanim jeszcze nastał socrealizm. W tym momencie był to bardzo nowoczesny i nieodbiegający od ówczesnych trendów modernizmu projekt, który był nagrodzony I nagrodą w konkursie SARP z 1948 roku. Został włączony jako jeden z trzech przykładów polskiej architektury do do kolekcji architektury XX wieku przez Muzeum Architektury we Frankfurcie nad Menem.
Budowa trwała w latach 1949-51. Otwarcie CDT odbyło się 22 lipca 1951 roku. Gdy budynek został ukończony szybko stał się obiektem krytyki, gdyż nie pasował do aktualnych założeń ideologicznych.
Poniżej zdjęcie z początku lat 50.

Gmach składa się z trzech części: wysokiej handlowej od strony Alej Jerozolimskich, drugiej niskiej od Brackiej z częścią przeznaczoną na handel spożywczy, oraz trzeciej, biurowej od strony Kruczej i wylotu ulicy Widok.

Na ostatnim piętrze uruchomiono dużą restaurację. Na jej tarasie organizowano pokazy mody.
Warto zwrócić też uwagę na wentylatornie umieszczone od strony północnej nawiązujące do nurtu marynistycznego popularnego przed wojną w modernizmie.

Wysoka część sklepu od strony Alej wyposażona została w windy i schody ruchome. Były to drugie po Placu Zamkowym i Trasie W-Z miejsce, gdzie wykorzystano takie urządzania.
Po otwarciu Domów Towarowych "Centrum": Warsa, Sawy i Juniora zbudowanych w ramach zespołu zwanego Ścianą Wschodnią Marszałkowskiej CDT w 1970 zmienił się w Centralny Dom Dziecka (CDD), który wcześniej mieścił się we wspomnianym tu dawnym domu Braci Jabłkowskich przy Brackiej.
Ten okres funkcjonowania skończył się 21 września 1975 roku około godziny 20. Co opisuje krótka notatka z numeru 39 Stolicy, z 28 września 1975:

Pamiętam, że mniej więcej o tej właśnie porze wracaliśmy od rodziny z Saskiej Kępy. Gdy wyszliśmy z przystanku na Trasie Łazienkowskiej na Marszałkowską, przejechały na sygnale ze trzy samochody straży, z jednostki na Polnej. Kilkanaście minut później w domu z radia dowiedzieliśmy się, że wybuchł pożar w CDD.
Ktoś z kręgu osób, z którymi był kontakt, mieszkający w Alejach na przeciwko CDT, wspominał potem o wysokiej temperaturze w mieszkaniu i obawach o przerzuceniu się pożaru na ich budynek. Szczęśliwie pożar strawił tylko część handlową CDT-u. Tu jednak spaliło się wszytko. Ostała się tylko betonowa konstrukcja budynku z uszkodzonymi stalowymi obramowaniami okien.
Pożar był również powodem pojawienia się plotek - sugerowano, że zdarzenie to było efektem tarć pomiędzy działaczami najwyższego szczebla ówczesnej władzy partyjnej i rządowej. Tym czasem ustalono jako przyczynę pożaru zatarcie się łożysk mechanizmu nie wyłączonych schodów ruchomych.
Decyzję rządową o odbudowie CDT podjęto w kwietniu 1976. Odbudowa toczyła się w latach 1976-77. Generalnym projektantem był inż. arch. Roman Ostapowicz, a generalnym wykonawcą przedsiębio­rstwo "Dźwigar". Podczas odbudowy zmieniono wygląd wnętrz, ale też i elewacji budynku stosując mocno uproszczoną konstrukcję ram okiennych. Zamontowano szyby przeciwsłoneczne absorpcyjne - antisol. Wiele problemów mających wpływ na przedłużenie się remontu spowodowała konieczność dopasowania miejsca do nowych urządzeń wentylacyjnych i przeciwpożarowych. Termin otwarcia "Smyka" zmieniał się trzy razy. Najpierw miał to być styczeń, a potem sierpień 1977 roku. W efekcie "Smyk" otwarto dopiero 25 listopada 1977 roku.

Na zdjęciu z lata 1998 roku widać jeszcze neon z 1977 roku i ówczesne logo Smyka. Na pierwszym planie wagon N-674 na linii turystycznej T.
Po zakończeniu remontu CDD funkcjonował pod nową nazwą "Smyk" w ramach Domów Towarowych "Centrum". Opis wyremontowanego CDT-u, teraz już "Smyka" można znaleźć w Stolicy 49/1977.
Na antresoli od strony Alej Jerozolimskich umieszczono umieszczono wówczas zakład fryzjerski specjalizujący się w strzyżeniu i czesaniu dzieci (Pan Grzebyk), była też dziupla z miejscem do zabawy. W latach 90. do części parteru i na wspomnianą antresolę wprowadziła się restauracja sieci McDonald's. Restauracja działała w tym miejscu do 2009 roku.
Po remoncie niedostępne dla klientów stały się dwie najwyższe kondygnacje i taras. W miejscu restauracji urządzono pomieszczenia socjalne dla pracowników sklepu.

Obecnie od 11 czerwca Smyk jest zamknięty. Czeka na remont i przebudowę zaprojektowaną przez duet architektów Andrzeja Chołdzyńskiego i Wojciecha Grabianowskiego. Z jednej strony zaplanowane jest odtworzenie elewacji i neonu z napisem CDT od strony Alej. Z drugiej jednak wyburzenie części biurowej od strony Kruczej i niskiej handlowej od Brackiej i zbudowanie w tym miejscu zupełnie nowego budynku porównywalnego rozmiarami do części wysokiej od strony Alej. Nie będzie to więc, jak sugerują niektóre artykuły odtworzenie dawnego wyglądu CDT-u lecz zupełnie nowy obiekt częściowo tylko złożony z oryginalnego CDT-u. Więcej na temat tej inwestycji można przeczytać w dyskusji na SSC. Również tam można znaleźć wizualizacje nowego budynku.

Marszałkowska - plac Konstytucji - Śniadeckich - pl. Politechniki - Nowowiejska - al. Wyzwolenia - Sempołowskiej - al. Armii Ludowej - pl. Na Rozdrożu - Aleje Ujazdowskie - Belwederska - Sobieskiego - Beethovena - Witosa - Becka - Most Siekierkowski - Wał Miedzeszyński - Jeziorowa - Panoramy - Wał Miedzeszyński - Cyklamenów - Heliotropów -- Heliotropów - Cyklamenów - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Beethovena - Sobieskiego - Belwederska - Al. Ujazdowskie - al. Armii Ludowej - Marszałkowska - Sempołowskiej - al. Wyzwolenia - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Piękna - Marszałkowska

Gdy niedawno zajrzałem przez bramę na teren przystani "SUM" zauważyłem wówczas również, że z boku za drzewami stoi sobie...

...koparka.
Dlatego powróciłem jeszcze raz przy kolejnych moich przejazdach Wałem Miedzeszyńskim do tego miejsca.
Niby nic niezwykłego, ale ta maszyna jest już dość wiekowa i jest to kawałek historii polskiego oraz angielskiego przemysłu maszynowego.
Niedawno zdjęcie niemal identycznej koparki zamieścił u siebie angelino fotografując taką maszynę w okolicach Milicza.
Skoro tak, to przyjrzyjmy się tej konstrukcji. Nie wchodziłem na teren przystani, więc nie mam ciekawszych zdjęć tego egzemplarza, ale popatrzymy się na inne. Do tego zresztą też jeszcze powrócę, bo jest to pewna ciekawostka.
Prezentując rok temu okolice ulicy Kolejowej wspominałem też o Warszawskich Zakładach Maszyn Budowlanych "Waryński". W latach 50. zakład dotychczas produkujący różnego rodzaju urządzenia, czy kotły zaczął się specjalizować w produkcji maszyn budowlanych.
Były to żurawie wieżowe ŻWO-45 "Waryński" konstrukcyjnie związane z radzieckimi żurawiami SBK-1, które z kolei powstały na podstawie niemieckiej "trofiejnej", czyli zdobycznej dokumentacji firmy "Wolf". Z produkcji żurawi wieżowych "Waryński" się wycofał na rzecz innych firm. Natomiast wyspecjalizował się w produkcji innych maszyn dla budownictwa - koparek.
Również na podstawie dokumentacji radzieckiej rozpoczęto produkcję koparek w roku 1953. Pierwsze koparki wyprodukowane przez fabrykę z ulicy Kolejowej to KU-501. Modernizacje tej maszyny doprowadziły w 1964 roku do uruchomienia produkcji koparek typu KM-602. Tymczasem w 1962 roku udało się "Waryńskiemu" zakupić licencję na produkcje koparek znanej firmy angielskiej Priestman Brothers LTD. Zakupiono licencję na produkcję bardzo popularnej koparki CUB V. Waryński licencyjną koparkę nazwał KM-251.
Na zdjęciu poniżej, pochodzącym z archiwalnych obecnie materiałów "Waryńskiego" targi w Kijowie w 1965 roku. Na pierwszym planie koparki KM-602 i KM-251:

A jak wygląda KM-251 możemy zobaczyć na zdjęciach z 2008 roku z Sokołowa w podwarszawskiej gminie Michałowice, gdzie ta właśnie koparka z osprzętem zgarniakowym pracowała na terenie posesji numer 35 przy ulicy Sokołowskiej.

Koparka mogła być wyposażona w różne wymienne osprzęty. Widoczny powyżej osprzęt zgarniakowy, chwytakowy, gdy zamiast zgarniaka na linach zamontowany był chwytak, dźwigowy, a po demontażu kratownicowego wysięgnika w osprzęt przedsiębierny (poniżej po lewej) lub podsiębierny (po prawej - wersja do głębokich wykopów):

Jednak najpopularniejszą wersją stała się KM251 z osprzętem zgarniakowym. Często spotykano ją przy pracach melioracyjnych, w kopalniach gliny itd. Mimo upływu lat jak widać do dzisiaj można napotkać te maszyny przy pracy.
Egzemplarz z przystani "SUM" jest wyposażony w osprzęt zgarniakowy. Jest również o tyle ciekawy, że na żeliwnym odlewie osłaniającym przeciwwagę znajduje się napis Priestman:

Nie widziałem tego na innych maszynach typu KM-251. Różni się też układem kraty wentylacyjnej powyżej. Co łatwo porównać patrząc na zdjęcie z targów w Kijowie, które zamieściłem wyżej. Ciekawe są te różnice. Nie wiem, czy jest to KM-251 np. z początkowej serii produkcyjnej, lub ze zmianą kraty przeprowadzoną podczas remontu, czy też może jest to oryginalna angielska CUB V?
W tej chwili koparka opuściła już teren przystani.

Natomiast pisząc o tych koparkach warto też wspomnieć o zabudowaniu tej koparki nie tylko na podwoziu gąsienicowym, ale również samochodowym. Koparki te montowano również na terenowych Starach 660.

W stanie do gotowym do transportu można ją zobaczyć w galerii na TWB i z osprzętem zgarniakowym.
Koparki mechaniczne, gdzie sterowanie pracą odbywało się za pomocą lin, produkowano gdzieś do połowy lat 70. Ich następcami stały się koparki hydrauliczne, gdzie do sterowania pracą maszyn wykorzystano obwody hydrauliczne. Ale to już inna opowieść.

Marszałkowska - plac Konstytucji - Waryńskiego - Nowowiejska - al. Wyzwolenia - Sempołowskiej - al. Armii Ludowej - pl. Na Rozdrożu - Aleje Ujazdowskie - Belwederska - Sobieskiego - Beethovena - Witosa - Becka - Most Siekierkowski - Wał Miedzeszyński - Ligustrowa - Bronowska - Masłowiecka - Jeziorowa - Wał Miedzeszyński - Panoramy - Chodzieska - Trakt Lubelski - Borków - Południowa - Wojtyszki - Trakt Lubelski - Odrębna - Wał Miedzeszyński - Cyklamenów - Heliotropów - działka - Heliotropów - Cyklamenów - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Beethovena - Sobieskiego - Belwederska - Al. Ujazdowskie - al. Armii Ludowej - Marszałkowska - Sempołowskiej - al. Wyzwolenia - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Piękna - Marszałkowska

Jak się uważnie przyjrzymy zdjęciu, można na nim zobaczyć fragment budynku. Miejsce to mijam często nieraz nawet kilka razy w tygodniu od ponad 30 lat.

A jak wyglądało to miejsce kiedyś?

Dobre pytanie.
Ale tym razem odpowiedź na to pytanie znalazłem zupełnie przypadkowo. Przeglądając archiwalne numery tygodnika "Stolica", udostępnione przez Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy przy Koszykowej, znalazłem w numerze 34 z 1955 roku, reportaż z Wawra i takie zdjęcie, które wydało się mi znajome. Ten staw i dom z tyłu... Gdzieś już to miejsce musiałem widzieć.
W Wawrze jest sporo różnych stawów, ale specyficzna jest widoczna rozciągnięta linia brzegowa stawu nazwanego Łachą Kuligowską zasilanego wodą (okresowo) przez Rów Miedzeszyński. Droga na drugim brzegu, drzewa i sam budynek. Na niezbyt dobrej jakości skanie ze Stolicy:

Na mapie, gdzie jako podkład służy mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) z 1931 roku zaznaczyłem różne zbiorniki wodne w okolicy. Nas jednak najbardziej interesuje Łacha Kuligowska.

Na mapie jest to jeden duży zbiornik ciągnący się wzdłuż Wału Miedzeszyńskiego. Po wojnie w miarę jak zagęszczała się zabudowa Łacha była dzielona groblami, a cześć jej zasypano. Obecnie z tego zbiornika pozostało tylko kilka oddzielnych, dużo mniejszych zbiorników. Ciekawe jak to wpływa na stosunki wodne w okolicy? W 2010 roku podczas powodzi w domach zbudowanych w pobliżu, szczególnie w osiedlach stawianych przez firmy brylujące na rynku nieruchomości zbierała się woda...
Czarna przerywana linia to obecny przebieg ulicy Jeziorowej. Na mapie płynnie przechodzi ona w obecną Panoramy. Obecnie zaś skręca do Wału Miedzeszyńskiego, zaś tuż za stawem kończy się przy niej ulica Panoramy.
Na mapie zaznaczyłem żółtym kilka budynków, które pojawiły się w moich wpisach. Budynek ze zdjęcia w Stolicy to najpewniej posesja przy ulicy Panoramy 58. (Oznaczony numerem 1).
Poniżej jeszcze dwa zdjęcia pomagające w jego identyfikacji. Nie jest łatwo wykonać dobre zdjęcia budynku zasłoniętego zielenią. Jednak wiele szczegółów się zgadza.

Układ ściany frontowej oraz kapliczka na środku pomiędzy oknami strychu jest zbliżony do archiwalnego zdjęcia.

Tego typu budynki (w "pudełkowym" stylu, jak to określił autor fotoreportażu w Stolicy) do dzisiaj są widoczne na terenie Wawra. Musiały powstać na podstawie jednego typowego projektu. Różnią się szczegółami. Niektóre posiadają wyjście z przodu z dobudowaną sienią. Spójrzmy na inne podobne budynki. Na początek numer dwa z mojej mapy, stojący również przy ulicy Panoramy z dobudowaną sienią, znajduje się również przy Panoramy, lecz pod numerem 34.

Kolejny (numer 3 na mapie), stoi przy Wale Miedzeszyńskim 386A. Ten wyjście posiada z tyłu.

Kolejne przykłady nie mieszczą się na mojej mapie. Najpierw Wał Miedzeszyński 582:

I dwa stojące obok siebie: Wał Miedzeszyński 516 i 518. Ten drugi bardziej rozbudowany z sienią, dodatkowym wyjściem z boku i oknem w bocznej ścianie.

Ostatni przykład stoi przy ulicy Borków 29. Poza sienią i kapliczką widać też klasyczną latarnię z numerem. Taką latarnię prezentowałem przy okazji opisu przystani "SUM" przy Wale Miedzeszyńskim 297.

Charakterystycznym elementem tych domów są drzwi w bocznej ścianie na wysokości strychu. Tak jest na Borków, ale również na Panoramy 58, na trzecim zdjęciu z bramą.

Na mapie, którą zamieściłem na początku wpisu zaznaczyłem również kilka innych obiektów w okolicy, o które pojawiły się w innych moich wpisach.
Nr. 4 - nie istniejący od 2011 r. modernistyczny dom przy Wale Miedzeszyńskim 376A.
Nr. 5 - opuszczone szklarnie przy Panoramy 72.
Nr. 6 - to kościół parafialny Wniebowzięcia NMP w Zerzeniu
Nr. 7 - Szkoła podstawowa nr. 109 i stojący koło niej pusty dom przy Przygodnej 4.

Jak ktoś chce zobaczyć prawdziwe i poważne identyfikacje to odsyłam na Warszawską identyfikację. Zdjęcia ruin, jakiś bardzo wąski fragment ulicy często wydają się nie do określenia. A jednak się daje, czego przykładami są wpisy w Warszawskich Identyfikacjach.

Marszałkowska - pl. Defilad - Aleje Jerozolimskie - Warszawa Śródmieście -> SKM-W 504246/7 -> Pruszków - Sienkiewicza - Ołówkowa - Powstańców - Plantowa - 2 Sierpnia - [Komorów] - Komorowska - Żwirowa - Ceglana - Krótka - Kolejowa - Brzozowa - Dąbrowskiej -- Kotońskiego - 3 Maja - al. Starych Lip - Stare Sady - Sadowa -- Sadowa - Głowna - Wiejska - 3 Maja - Kotońskiego - Dąbrowskiej - Brzozowa - Ceglana - Żwirowa - Komorowska - [Pruszków] - 2 Sierpnia - Plantowa - Stalowa - Sienkiewicza - Pruszków -> SKM-W 304280/1 -> Warszawa Włochy - Drukarzy - Śląska - Skłądowa - Popularna - Aleje Jerozolimskie - Kopińska - Szczęśliwicka - Barska - pl. Narutowicza - Filtrowa - Krzywickiego - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Koszykowa - Piękna

Mniej więcej tak można określić rolę mojego roweru w tym dniu. Dojazd na przystanek Warszawa Śródmieście, a następnie od stacji w Pruszkowie do punktu docelowego. Podobnie było z drogą powrotną, ale tu z pociągiem pożegnałem się we Włochach. Gdybym wracając nie znalazł się koło stacji w porze odjazdu pociągu SKM wróciłbym na własnych kołach całą trasę. Wpływ na wybór pociągu podczas powrotu miała też dość już późna pora. W stronę Komorowa znaczenie miał czas dojazdu i punktualność.
Komorów to bardzo ciekawa miejscowość sąsiadująca z Pruszkowem. Pierwsze zapiski o istnieniu Komorowa pochodzą z 1488 roku. Kiedyś miejscowość była mocno związana z istnieniem majątku. Bo też jak wynika z dostępnych informacji była to własność szlachecka. Nazwa miejscowości może wywodzić się od faktu osiedlenia się pierwszych mieszkańców w lesie, podzielonym przesiekami na komory. Owi osiedleńcy zamieszkali na terenie jednej z takich komór. W 1827 roku folwark wraz ze wsiami Komorów i Sokołów zajmował 841 mórg, oraz trzynaście dymów, czyli obejść. Autor historii Komorowa Zbigniew Kowalewicz twierdzi, że mogło tu mieszkać wówczas koło 60 osób. Do dzisiaj zachowały się zabudowania pałacowe, obecnie będące we władaniu szpitala psychiatrycznego z Pruszkowa i pełniące rolę sanatorium. Jednak pałac pozostawię na inną okazję, nie był też na mojej drodze. Za to po drodze znalazłem się koło kościoła pod wezwaniem Piusa X będącego siedzibą Parafii Narodzenia NMP.

Do budowy kościoła przymiarki były przed wojną. W tworzącym się wówczas na gruntach majątku Komorów mieście-ogrodzie, powstał w 1936 roku społeczny komitet na czele z Wandą i Stanisławem Dwornickimi. Udało się uzyskać grunt na ten cel. Jednak dalsze działania zostały zablokowane przez wybuch wojny. Po wojnie nowa władza nie była do tej inicjatywy nastawiona przyjaźnie. Ostatecznie udało się uzyskać zgodę na budowę kaplicy, jednak w zupełnie innym niż planowano miejscu. Zbudowana została według projektu Bruno Zborowskiego, który już przed wojną projektował kościół dla Komorowa. Pierwotny projekt przewidywał prostą rotundę ze stożkowym dachem zwieńczonym latarnią. Budowę rozpoczęto w 1948 roku. W 1955 roku obiekt został przebudowany, czy też może w trakcie budowy zmieniono nieco projekt. Możliwe, że zmiany do projektu wprowadził sam Zborowski. Dokoła kościoła dobudowano wąską nawę, a z przodu kruchtę. Zrezygnowano z jednej dzwonnicy i zmieniono kształt dachu. Podobno projekt kaplicy jest bardzo zbliżony do przedwojennego projektu prezbiterium planowanego wówczas kościoła. Do 1958 roku kaplica w Komorowie należała do parafii w Pęcicach. Od 1953 roku istniała możliwość prowadzenia pracy duszpasterskiej, a parafia została erygowana w 1958 roku.
Komorów to jedna z czterech stacji na linii WKD, a kiedyś EKD. O historii Elektrycznych Kolei Dojazdowych pisałem 25 listopada 2012. Moja droga wiodła koło stacji w Komorowie. Gdzie obecnie oprócz jeszcze kursujących zespołów EN94 pojawiają się również EN97. Tu akurat EN97-002. Powoli zbliża się czas wycofania tych pierwszych i zmiany systemu zasilania z =600V na =3kV.

Dla WKD stacja w Komorowie jest bardzo ważnym miejscem. Od Komorowa właśnie zaczęła się budowa linii otwartej w 1927 roku. Stacja w Komorowie jest połączona z siecią kolejową linią numer 512 łączącą Komorów z Pruszkowem.

Poza transportami gospodarczymi WKD po linii 512 odbywał się również ruch towarowy. Do Podkowy Leśnej docierały transporty węgla. Natomiast w miejscu na widocznym zdjęciu przy ulicy Żwirowej od linii 512 odchodziła bocznica do Zakładów Porcelitu Stołowego "Pruszków" przy ulicy Ceramicznej. Zakład zlikwidowano w 2001 roku. Mniej więcej rok później miałem okazję przejechać wzdłuż leżącej wówczas jeszcze bocznicy, aż do bramy na teren zakładu. W swoim czasie zastanawiano się nad poprowadzeniem tędy ruchu pasażerskiego pomiędzy Komorowem i stacją w Pruszkowie. Na razie dyskusje na ten temat ucichły. Głównym powodem był bardzo zły stan toru. Obecnie trwa remont toru na linii 512. Czy pomysł wożenia tędy pasażerów wróci nie wiadomo.

Wilcza - Koszykowa - Lindleya - Żelazna - Nowolipki - al. Jana Pawła II - Broniewskiego - al. Reymonta - Wolumen - Wergiliusza - Sokratesa - Kasprowicza - 30 Pułku Strzelców Kaniowskich - Zgrupowania AK "Kampinos" - R4 "Żoliborz" - Książąt Mazowieckich - Zgrupowania AK "Kampinos" - Prozy - Farysa - Most Marii Skłodowskiej-Curie - Świderska - Myśliborska - Dorodna - Klembowska - Kowalczyka - Modlińska - Jagiellońska - Darwina - Nusbauma - Szanajcy - Dąbrowszczaków - Inżynierska - Wileńska - Kosmowskiej - Grodzieńska - Białostocka - Markowska - Ząbkowska - Brzeska - Kijowska - Skaryszewska - Żupnicza - Chodakowska - Mińska - Stanisławowska - Podskarbińska - Międzyborska - Cyraneczki - Grenadierów - Poligonowa - Międzyborska - kard. Kakowskiego - Kompasowa - Nowaka-Jeziorańskiego - Kapelanów AK - gen. Abrahama - Umińskiego - Bora-Komorowskiego - Stoczniowców - Poprawna - Sęczkowa - Wojsławicka - Wał Miedzeszyński - Cyklamenów - Heliotropów -- Heliotropów - Cyklamenów - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Idzikowskiego - Zawrat - Puławska - Naruszewicza - Tyniecka - Malczewskiego - Joliot-Curie - Pułku Baszta - Bytnara "Rudego" - Miączyńska - Miłobędzka - Gimnastyczna - Wołoska - św. Andrzeja Boboli - Ondraszka - Wawelska - Krzyckiego - Dantyszka - Raszyńska - Zapolskiej - Mianowskiego - Uniwersytecka - pl. Narutowicza - Filtrowa - Krzywickiego - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Koszykowa - Piękna

Dzisiaj będzie komunikacyjnie i długo. Długa trasa to i wpis adekwatny do dystansu. I cały czas niestety z opóźnieniem, stąd o tym co było miesiąc temu.

Ta sobota to dwie imprezy: 50 lat zajezdni tramwajowej R4 - "Żoliborz" i noc muzeów z wystawą taboru tramwajowego na placu Narutowicza. O czym informował wyświetlacz Swinga Duo-3501:

Impreza na "Żoliborzu" była do 15.00 a na placu Narutowicza po 18.00 tak więc miałem jeszcze trzy godziny po drodze na odwiedziny włości w Miedzeszynie. A przy okazji zatoczenia kółka przez najbardziej skrajne mosty w Warszawie: Most Marii Skłodowskiej-Curie (Północny) i Siekierkowski na południu.
A tymczasem zobaczmy, co działo się na R4.
Gdy 105 lat temu 26 kwietnia 1908 roku wyruszyły pierwsze tramwaje linii 3, z placu Krasińskich Warszawa posiadała trzy zajezdnie. Na północy miasta znajdowała się zajezdnia na Muranowie, przy ulicy Żoliborskiej 3/5. Była tu już wcześniej zajezdnia tramwajów konnych przy Sierakowskiej 7. Po zakończeniu Powstania Warszawskiego została zniszczona i nie odbudowano jej po wojnie. Obecnie jej lokalizację wyznacza wzniesiony w jej miejscu wieżowiec Intraco. Po wojnie tymczasową zajezdnię uruchomiono na terenie CWS-u (Centralne Warsztaty Samochodowe) na Żoliborzu, przy Włościańskiej. Pisałem o nim w końcu listopada 2012 roku.
Od początku było wiadomo, że jest to rozwiązanie tymczasowe. A jak wiadomo taki stan trwa długo. W tym przypadku od 15 marca 1946 do 30 czerwca 1963.
Natomiast budowa nowej zajezdni najpierw zmieniała lokalizacje: Wawrzyszew koło fortu (1956 rok), obok pętli tramwajowej na Młocinach, na narożniku Marymonckiej i Pstrowskiego (obecnie Zgrupowania AK "Kampinos", wreszcie na narożniku Pstrowskiego i Encyklopedycznej (1957). W fazie projektowania, a także do 1967 roku nowa zajezdnia nazywana była jako zajezdnia "Północ". Wstępne koncepcje różniące się rozplanowaniem układu torów i budynków powstały w 1954 roku. Ostateczna wersja projektu powstała w 1957 roku. Zajezdnia wyróżnia się stosunkowo małymi halami i dużym odkrytym placem postojowym (polem). Na środku zdjęcia skład 105Na-1116+1117 w nowym schemacie malowania.

Jeszcze widok na hale zajezdni, z października ubiegłego roku (wykonany podczas trasy na Młociny i nie publikowany wówczas), gdy można tu było spotkać wagony 13N obsługujące planowy ruch. Obecnie stoi tu większość odstawionych i wycofanych składów 13N.
Po środku zdjęcia przed wagonem przygotowanym do kasacji stoi wagon transportowy 13N-53.

W tej zajezdni stacjonuje część wagonów zabytkowych. Swoje miejsce postoju mają w grupie torów od strony ulicy Książąt Mazowieckich (ex Encyklopedyczna). Stacjonują tu wagony 13NS-543, 13N-795 oraz wycofane w styczniu ostatnie 13N. Szerzej o wagonach 13N pisałem w styczniu tego roku.
Wagony 13NS-543 i 13N-795 są pomalowane według schematu stosowanego do 1973 roku.

Jest również poznański wagon 102Na-42.

O wagonach 102N i 102Na pisałem w kwietniu prezentując wagon 102N-5 napotkany w kwietniu na Wyścigach. Kolejny ciekawy wagon stacjonujący w tym miejscu to pozyskany z Gorzowa wagon 4EGTW.

Wagon 4EGTW (4-achser Einrichtungs Gelenktriebwagen) został wyprodukowany w roku 1956 przez Waggonfabrik Gebrüder Credé dla KVG Kassel. Gdzie kursował z numerem taborowym 270. W latach 1990-91 dziesięć wagonów Credé 4EGTW zakupiło MZK Gorzów Wielkopolski. Wagon 270 w Gorzowie otrzymał numer 205. Kursował do 2000 roku. Został zakupiony przez KMKM i sprowadzony do Warszawy w 2004 roku. Teraz oczekuje na remont.
Pora już spojrzeć co można było zobaczyć podczas jubileuszu. Wystawę taboru zorganizowano na niedawno zbudowanej grupie torów, obok budynku tokarni od strony ulicy Zgrupowania AK "Kampinos".
Na początek najstarszy czynny warszawski wagon tramwajowy A-43 z 1907 roku.

To do tych wagonów rozpoczęła się w Warszawie 105 lat temu historia tramwajów elektrycznych. Wagon A-43 został wyprodukowany przez zakłady Falkenried w Hamburgu. Podwozie wykonała fabryka "Van der Zyper & Charlier" z Kolonii a wyposażenie elektryczne zapewnił "Siemens-Schuckert", który zresztą elektryfikował warszawskie tramwaje. Pudło wagonu posiadało konstrukcję drewnianą (drewno dębowe) zbudowaną na stalowej ostoi, pokrytą z zewnątrz blachą. Wagon zabierał 40 pasażerów do przedziałów: klasy pierwszej i klasy drugiej (podział zlikwidowano w 1918 roku). Różniły się one komfortem miejsc siedzących. Obecny wygląd wagonu A odtworzony na podstawie projektu Andrzeja Szymiczka przedstawia wagon z początkowego okresu użytkowania w latach 1908-15.
Ciekawostką z okresu wycofywania tych wagonów w latach 50. było przekazanie 10 wagonów na wąskotorową sieć (1000mm) do Elbląga.
Na zdjęciu powyżej, w tle po lewej widać wagon K-445. O wagonach K, pisałem już szerzej 24 marca, opisując wagon stojący przed teatrem w al. Solidarności. W zakładzie "Żoliborz" wagony A nie stacjonowały. Z ruchu planowego ostatnie z nich wycofano w 1958 roku. Gdy uruchomiono tę zajezdnię z wagonów klasycznych pojawiły się tu wagony F, K i z rodziny N. A w latach 60. zaczęły napływać wagony 13N. Od końca lat 70. do 1995 roku był to jedyny typ wagonów tramwajowych stacjonujących w tej zajezdni.
Prezentowany był dość licznie tabor techniczny. Na początek wagon transportowy 2400. Za nim, w tle stoi wagon pomiarowy sieci trakcyjnej zbudowany na bazie 13N-388:

Jest to wagon przebudowany po 1966 roku z wagonu liniowego K-408 (ex BVG Berlin TF40-3906) wyprodukowany przez DWF Danziger Waggonfabrik w 1940 roku. Drugim wagonem transportowym na R4 jest 13N-53.
Ciekawostką jest wyposażenie wagonu 2400 w odbierak połówkowy OTK-2. Stosowany w wagonach liniowych od połowy lat 90.
A teraz pora na coś współczesnego:

Jest to uniwersalny pojazd do prac torowych Windhoff SF50. Podstawowym wyposażeniem i zadaniem jest szlifowanie szyn zużywających się w wyniku dużego ruchu tramwajowego. Poniżej na zdjęciu wózek z zamontowanymi kamieniami szlifierskimi.

Poza tym SF50 może służyć do podlewania trawy na torowiskach, akcji chwastobójczych, czyszczenia rozjazdów, a także odgarniania śniegu po zamontowaniu lemiesza od strony kabiny A.

Kolejne pojazdy to samochody. Jako pierwszy żuraw

Żuraw jest przystosowany do wszelkiego rodzaju akcji (np. wykolejenia, uszkodzenia kół, osi, wózków), gdy konieczne jest podniesienie do góry wagonu tramwajowego, w tym również środkowych członów wagonów przegubowych. Wyposażony jest w tzw. pieska czyli specjalny wózek, który można wprowadzić pod uszkodzony zestaw kołowy lub wózek wagonu tramwajowego.
Kolejny pojazd drogowo-torowy to Mercedes Benz Unimog U400.

Marszałkowska - pl. Konstytucji - Waryńskiego - Nowowiejska - pl. Zbawiciela - al. Wyzwolenia - Sempołowskiej - al. Armii Ludowej - Aleje Ujazdowskie - Belwederska - Sobieskiego - Beethovena - Witosa - Becka - Most Siekierkowski - Wał Miedzeszyński - Cyklamenów - Heliotropów -- Heliotropów - Cyklamenów - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Idzikowskiego - Sobieskiego - al. Wilanowska - Pomidorowa - Kuratowskiego - Arbuzowa - Nowoursynowska - Ciszewskiego - al. KEN - Surowieckiego - Dolina Służewiecka - Puławska - Bacha - Batuty - al. KEN - al. Wilanowska - Bukowińska - Domaniewska - Puławska - Naruszewicza - Krasickiego - Kazimierzowska - Narbutta - Wiśniowa - Batorego - Waryńskiego - Skolimowska - Chocimska - Klonowa - Bagatela - Aleje Ujazdowskie - Al. Armii Ludowej - Sempołowskiej - Al. Wyzwolenia - Plac Zbawiciela - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Koszykowa - Piękna

Sprowokowany jakiś czas temu przez surfa ostatnim zdjęciem z jego wycieczki na Romantyczną, zajrzałem nieco dokładniej za Wał Miedzeszyński pomiędzy wylotami ulic Narodowej i Kadetów, a tam zobaczyłem bramę i taki adres:

Miedzeszyńska 297. A dlaczego nie Wał Miedzeszyński 297?
Najwyraźniej latarnia z numerem posesji została powieszona przed zmianą nazwy ulicy na obecną. Zanim bowiem Wał Miedzeszyński został Wałem Miedzeszyńskim posiadał inną nazwę. Była to ulica Miedzeszyńska. W 1941 roku Niemcy zmienili nazwę na Uzdrowiskową (Kurstraβe). W 1945 roku powróciła Miedzeszyńska. Ale to w granicach przedwojennej Warszawy, czyli mniej więcej do kanału Nowa Ulga. Plany Warszawy z 1958 i 1959 roku dla dalszego odcinka pokazują różne nazwy, ale nie Miedzeszyńską. Ten odcinek od kanału to Horyniecka, a dalej od Polnej (obecnie Cyklamenów) Warszawska. Dla odmiany plan z 1956 roku pokazuje Miedzyszyńską w jej przedwojennym przebiegu, a dalej... Wał Miedzeszyński. Dopiero plan z 1961 roku pokazuje, ale już Wał Miedzeszyński na całej długości ulicy do Błot.

Plan z 1956 roku:

A teraz arkusze odpowiednio z 1958 (górny rząd) i ich odpowiedniki z 1961 roku (dolny rząd):

Jak więc było na prawdę?
A może na to pytanie spróbuje nam odpowiedzieć sama latarnia.

Ta już historyczna obecnie latarnia adresowa znajduje się przy bramie wjazdowej na teren przystani "Sum" należącej do Polskiego Związku Wędkarskiego, a szczególnie jego Koła nr 4. na Pradze-Południe.

Przystań powstała w 1952 roku. Początkowo działała na barce, natomiast pod koniec lat 50. przeniosła się na stały ląd - w obecne miejsce, za Wałem Miedzeszyńskim koło wylotu ulicy Kadetów.
Tuż obok zlokalizowana jest przystań Warszawskiego Klubu Wodniaków PTTK.

Warszawski Klub Wodniaków PTTK powstał wiosną 1957 roku. Natomiast swoją działalność przy Wale Miedzeszyńskim pod numerem 295 zainaugurował 11 maja 1958.
Miejsce za wałem nad Wisła nie jest łatwe do użytkowania. Nie raz wodniacy i wędkarze musieli się ewakuować przed powodzią. Z tego też powodu domki kempingowe stoją na dość wysokich słupach.

Jak widać to na podstawie latarni i historii obu przystani w końcu lat 50. ulica nazywała się już Miedzeszyńską. Natomiast koło 1960 roku (być może uchwałą Rady Narodowej m. st. Warszawy z 5 maja 1960, za pomocą której zadekretowano nazwy 461.(!) ulic w Warszawie) nazwa całej ulicy została zmieniona na Wał Miedzeszyński.
O innej nazwie Wału Miedzeszyńskiego wspomniałem 26 sierpnia 2012 roku pisząc o ulicy Wędkarskiej. Natomiast okolicę obu przystani pokazałem nieco wcześniej 16 sierpnia kryjąc się przed deszczem pod wiatą na przystanku przy Kadetów.

Jeszcze jedna ciekawostka znajduje się tuż za terenem należącym do PTTK.

Te prefabrykaty od wielu lat spoczywają sobie na obszarze zalewowym, tuż za Wałem Miedzeszyńskim. Trudno obecnie określić dlaczego znalazły się w tym miejscu, a nie na przykład na Gocławiu gdzie od końca lat 70. powstawało osiedle mieszkaniowe.

Marszałkowska - Nowogrodzka - Poznańska - Żurawia - Krucza - Bracka - Szpitalna - pl. Powstańców Warszawy - Mazowiecka - Kredytowa - Jasna - UPT Warszawa 1 - Świętokrzyska - Mazowiecka - Królewska - Krakowskie Przedmieście - Miodowa - pl. Krasińskich - Bonifraterska - Konwiktorska - Zakroczymska - Wenedów - Most Gdański - Starzyńśkiego - Darwina - Namysłowska - Starzyńskiego - 11 Listopada - Odrowąża - Cm. Bródzieński - Odrowąża - Pożarowa - Golędzinowska - Jagiellońska - Modlińska - Trasa Mostu Północnego - Most Marii Skłodowskiej-Curie - Farysa - Prozy - Marymoncka - Podczaszyńskiego - Perzyńskiego - Broniewskiego - Literacka - al. Obrońców Grodna - al. Prymasa Tysiąclecia - Aleje Jerozolimskie - Kopińska - Szczęśliwicka - Barska - pl. Narutowicza - Filtrowa - Krzywickiego - Nowowiejska - pl. Politechniki - Lwowska - Piękna

Żyjemy szybko wpatrzeni w przyszłość, ale czasem trzeba spojrzeć poza siebie. Moja dzisiejsza trasa związana była z troską o wygląd miejsc, gdzie spoczywają moi przodkowie. Szczególnie, że od samego początku tego roku mam tam o jedną osobę więcej do odwiedzin. Sprawne dotarcie do grobów ułatwił mi zarząd cmentarza, nie zabraniając wjazdu rowerem na teren cmentarny, jeden z największych w Europie.
Warto przy okazji zwrócić uwagę, na specyfikę prawa własności grobu. Bez problemu można pochować na cmentarzu potomków osób już tu leżących. Jednak już pogrzeb małżonka dziecka osoby pochowanej wymaga pisemnej zgody podpisanej w kancelarii cmentarza przez żyjących potomków osoby pochowanej, do której jest przypisany grób. Dla osób z duża rodziną rozrzuconą po świecie może stanowić to poważny problem.
Wielu mieszkańców Warszawy na końcu swojej drogi życiowej zwiedziło ten kościół.

Zanim jednak się w nim znaleźli musieli do niego dotrzeć. I w zawsze zapędzonej Warszawie wyglądało to już zupełnie inaczej niż w innych miastach.
Wyjaśnił to kiedyś pan Teoś Piecyk Wiechowi:
A przeprowadź się pan do Krakowa, już jest inaczej. Pierwszego dnia wylatasz pan na ulicę warszawskiem krokiem i z miejsca się pan obcinasz, zwalniasz pan. Zaczynasz pan sobie mimowolnie jak wszyscy langsom - po malutku spacerować. Przestaje się panu spieszyć. Oglądasz pan narodowe pamiątki, kościoły i temuż podobnież. Tu pan wpadniesz na nieszpory, to znowuż odwiedzisz pan nieboszczyków polskich króli. Chodzisz pan, chodzisz, zwiedzasz pan te wszystkie grobowce i tak się panu powolutku przyjemnie na duszy robi, płakać się chce, wsiadasz pan w mały "dziecinny" tramwaj i na smentarz pan zapychasz, plac dla siebie i całej rodziny obejrzyć. Takie wzruszające miasto.

A w Warszawie nie ma na to czasu, nawet nieboszczyk na łebka samochodem na Bródno zasuwa na sto dwa.*

Pierwszy warszawski cmentarz znajdował się na Kanonii, za katedrą. jednak cmentarze przykościelne szybko się zapełniały. W XVIII wieku zdecydowano się na pogrzeby poza miastem. Pierwszy większy cmentarz zdecydowano się otworzyć na Koszykach, na gruntach należących do misjonarzy od św. Krzyża. Cmentarz Świętokrzyski otwarto w 1781 roku, a zamknięto w 1836 roku. Podmokłe miejsce pomiędzy Wspólną, Emilii Plater i Nowogrodzką nie było zbyt szczęśliwą lokalizacją. Ponadto od 1790 roku działał już Cmentarz Powązkowski.
Krótko bo w latach 1829-36 działał Cmentarz Ujazdowski na terenie obecnie należącym do Politechniki Warszawskiej przy al. Niepodległości pomiędzy Koszykową i Nowowiejską.
Po zamknięciu cmentarza na Koszykach, było wiadomo, że Powązki nie wystarczą. Dlatego też decyzja prezydenta Starynkiewicza w 1883 odkupiono od Szpitala św. Ducha 65 ha gruntów na podwarszawskim wówczas Bródnie. W następnym roku, dokładnie 20 listopada 1884 r. arcybiskup warszawski Wincenty Teofil Popiel-Chościak dokonał uroczystego poświęcenia Warszawskiego Rzymsko-katolickiego Cmentarza Grzebalnego im. Św. Wincentego a Paulo. Dzień później odbył się pierwszy pogrzeb. Pochowano mającą rok życia za sobą dziewczynkę, Marię Skibniewską.
Od 13 stycznia 1885 roku na cmentarzu zaczęto chować również mieszkańców Warszawy lewobrzeżnej. Cmentarz powiększano: w 1916 roku o 30 ha z majątku "Bródno", a w 1921 roku o 16 ha terenu dawnej prochowni. Ostanie powiększenie do rozmiaru 114 ha miało miejsce w 1934 roku. W latach 1924-27 cmentarz ogrodzono murem.
W latach 1887-88 wzniesiono na terenie cmentarza, w pobliżu bramy od świętego Wincentego kościół. Projekt przygotował Edward Cichocki. Jako materiał do budowy posłużyło drewno z rusztowań, jakie były niezbędne do remontu Kolumny Zygmunta na placu Zamkowym w latach 1885-87 prowadzone pod kierunkiem wspomnianego już Edwarda Cichockiego. Kościół poświęcono 28 października 1888. W latach 1952-60 pełnił również rolę kościoła parafialnego, dla erygowanej wówczas parafii Św. Wincentego a Paulo. W 1960 roku tuż obok cmentarza wzniesiono nowy kościół pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej, korzystając z materiałów po rozbiórce kaplicy-mauzoleum hr. Przeździeckich na Koszykach znajdującego się w sąsiedztwie kościoła św. Piotra i Pawła w parafii św. Barbary, na terenie dawnego i wspomnianego już Cmentarza Świętokrzyskiego.
Tymczasem spójrzmy na Cmentarz Bródzieński - taka jest bowiem oficjalna nazwa cmentarza. Ułatwić może nam to mapa cmentarza. Cmentarz o powierzchni 114 ha otoczony jest blisko pięciokilometrowym murem z ośmioma bramami. Brama numer I znajduje się przy ulicy św. Wincentego w najbliższym sąsiedztwie kościoła drewnianego i budynku administracyjnego cmentarza. Tuż za budynkiem znajduje się brama II a dalej mniej więcej w połowie drogi do wylotu ulicy Budowlanej brama III. Brama IV prowadzi na ulicę Budowlaną (ob. św. Teresy z Kalkuty). V Brama jest zlokalizowana przy skrzyżowaniu Odrowąża i Budowlanej. Brama VII również od Odrowąża ale w pobliżu wylotu Staniewickiej. Brama numer VIII prowadzi z cmentarza na teren kościoła murowanego - Matki Bożej Częstochowskiej.
Muszę przyznać, że zupełnie nie kojarzę bramy numer VI zaznaczonej na schemacie w połowie długości muru od strony ulicy Odrowąża. Nie ma tam czegoś takiego.
Wewnątrz cmentarz podzielony jest alejami na kwatery. Od lewej aleja 26 koło kwatery 26M i po prawej wnętrze kwatery 34C.

Aleje poprowadzone południkowo otrzymały numery od 1 do 100 rosnące w stronę ulicy Odrowąża. (wyjątkiem są aleje 108-114 przy św. Wincentego) Natomiast aleje położone równoleżnikowo są nazwane literami. Wyróżniają się trzy główne aleje: Główna mierząca 1200 metrów od bramy I przy św. Wincentego do bramy V przy Odrowąża. Poprzeczna do niej aleja Szeroka od bramy VI do muru wzdłuż ul. św. Teresy z Kalkuty, oraz widoczna na poniższym zdjęciu aleja Lipowa prowadząca równolegle do alei Głównej od alei Szerokiej do bramy III.

Podział numeracji kwater jest zbliżony do podziału numeracji ulic. Po lewej stronie alei Głównej są kwatery nieparzyste, a po prawej parzyste. Natomiast oznaczenia literowe powtarzają się po obu stronach cmentarza.
Początkowo na cmentarzu chowano głównie ludzi uboższych. Pochówki na Bródnie były bowiem znacznie tańsze niż na Powązkach. Z czasem wśród spoczywających w tym miejscu pojawili się i ci bardziej znani.
Do lat 60. przeważały groby ziemne (zdjęcie prawe kw. 26L), ewentualnie ze skromnymi nagrobkami (zdjęcie lewe kw. 32B). Częstym motywem nagrobków z tego okresu jest liść lub całe drzewo - dąb pod krzyżem.

Czasem pojawiają się portrety zmarłych jak na bezimiennym obecnie nagrobku w kw. 32B:

Ciekawe kim był jegomość ze zdjęcia?
Podobają się mi nagrobki stawiane w okresie międzywojennym z wykorzystaniem czerwonego piaskowca. Dwa takie znajdują się na przykład w kw. 32B przy alei 34:

Warto też zwrócić uwagę na posągi i rzeźby pojawiające się na grobach.
Cywilny motyw w postaci figury żołnierza - legionisty spotykamy na grobie lutonowego Aleksandra Zborowskiego w pobliżu kościoła:

Duży rodzinny grób w kw 32A prezentuje nawiązanie do początków chrześcijaństwa:

I jeszcze dwa groby. Płaskorzeźba na grobowcu w alei Szerokiej, po stronie parzystej (zdjęcie lewe) i figura Matki Bożej lub pielgrzyma na grobie w kwaterze 34B:

W latach 60. powszechniej zaczęły pojawiać się nagrobki betonowe. Lata 70. i 80. to czas nagrobków z lastriko. Od lat 90. znów coraz bardziej dostępne stały się nagrobki z różnego rodzaju kamienia.
Celowo pominąłem w opisie groby ludzi znanych (np. Mieczysława Fogga w kw. 10A). Czasem warto się spojrzeć i na inne nagrobki, które mogą być również interesujące. Więcej zdjęć z cmentarza jest w galerii i będzie ich tam od czasu do czasu przybywać.

* Stefan Wiechecki - Wiech: "Dlaczego właśnie Warszawa - Smykałka, fason, ikra" w: Kalendarz Warszawski na rok przestępny 1948, Wydawnictwo Towarzystwa Gniazd Sierocych Warszawa-Kraków. Warszawa 1948.

Marszałkowska - pl. Konstytucji - Waryńskiego - Nowowiejska - pl. Zbawiciela - al. Wyzwolenia - Sempołowskiej - al. Armii Ludowej - Aleje Ujazdowskie - Belwederska - Sobieskiego - Beethovena - Witosa - Becka - Most Siekierkowski - Wał Miedzeszyński - Ligustrowa - Bronowska - Masłowiecka - Jeziorowa - Panoramy - Peonii - Cyklamenów - Heliotropów -- Heliotropów - Cyklamenów - Wał Miedzeszyński - Most Siekierkowski - Becka - Witosa - Beethovena - Sobieskiego - Belwederska - Aleje Ujazdowskie - al. Armii Ludowej - Sempołowskiej - al. Wyzwolenia - Plac Zbawiciela - Nowowiejska - Polna - Waryńskiego - al. Armii Ludowej - Lekarska - Filtrowa - Lekarska - al. Armii Ludowej - Podoskich - Polna - pl. Politechniki - Lwowska - Piękna

Niektórzy narzekali na nadmiar zdjęć kwitnącego rzepaku na bikestats. Nie będę zatem straszył obrazkami z roślinami oleistymi. Pokażę za to ich znacznie starszego krewniaka.
Magnolia jest jedną bowiem ze starszych roślin okrytonasiennych. Jeden z kolejnych stopni ewolucji prowadzący do bardzo skomplikowanych i wyspecjalizowanych kwiatów. Kwiaty magnolii chociaż duże są znacznie uproszczone w stosunku do innych roślin okrytonasiennych. Nazwę nadał Charles Plumier, Francuz, zakonnik, jeden z najbardziej zasłużonych botaników. Nazwą uczcił swojego kolegę po fachu Pierre'a Magnol. Sam Plumier też zresztą został patronem roślin z rodzaju plumeria z z rodziny toinowatych. A tymczasem powrócę do magnolii. Jeden w większych przedstawicieli tego rodzaju rośnie sobie w ogrodzie przy ulicy Lekarskiej.

Kto by nie chciał mieć domu z grodem i mieć blisko do centrum miasta? Wydawałoby się, że to marzenie ściętej głowy. Są jednak szczęśliwcy, którym się udało. Kilka takich enklaw znajduje się nawet w Śródmieściu. Jedną z nich jest też ulica Lekarska, choć więcej wspólnego ma z Ochotą leżącą po drugiej stronie al. Niepodległości niż ze Śródmieściem. Od którego kiedyś oddzielał ją tor wyścigów konnych w swojej pierwotnej lokalizacji przy Polnej.
Gdy w początkach lat dwudziestych Spółdzielnia Mieszkaniowa "Ognisko" przybierała się do budowy swojego osiedla to miejsce wyglądał zupełnie inaczej niż obecnie. Tuż obok, tam gdzie dzisiaj stoi wielki biurowiec kończył się teren toru wyścigów konnych. Z kolei na południe nie było Trasy Łazienkowskiej i dalszego ciągu alei Niepodległości. Stały za to różne obiekty Lotniska Mokotowskiego: hangary i trochę innych zabudowań w większości drewnianych. O alei Niepodległości pisałem w końcu lipca 2012 roku. Gdy w drugiej połowie lat 50. poszerzono aleję Niepodległości osiedle zostało oddzielone od Ochoty. W jeszcze większym stopniu stało się tak, w 1973 roku wraz z oddaniem Trasy Łazienkowskiej. Lekarska stała się ślepą ulicą z wjazdem i wyjazdem od Filtrowej. Aleja Niepodległości i Trasa Łazienkowska niemal ocierają się o budynki osiedla. Ruch pieszy jest tu niewielki i głównie generowany przez sklepiki z elektroniką i częściami komputerowymi w pobliskich przejściach dla pieszych.
Ale na Lekarskiej jakoś ten świat samochodów nie rzuca się w oczy, no może z wyjątkiem tych zaparkowanych zasłaniających budynki po parzystej stronie Lekarskiej. Ale zanim zajmiemy się stroną parzystą jeszcze rzut oka na budynki spółdzielni "Ognisko".

Od strony alei Niepodległości spółdzielnia zbudowała trzy większe budynki. Natomiast od Lekarskiej zbudowano dwa większe domy narożne z ówczesną Wawelską (potem al. Armii Ludowej) i Filtrową, a pomiędzy nimi niższe segmenty. Wszystkie budynki utrzymane w stylu narodowym projektował Roman Feliński. Budowa trwała od 1924 do 1927 roku. Wśród członków spółdzielni "Ognisko" sporo było osób znanych. Segment przy Lekarskiej 17 zamieszkiwany był przez Mariana Kontkiewicza - znanego architekta. Mieszkaniec sam zaprojektował sobie wnętrza. Niestety nie nacieszył się zbyt długo swoim domem. Zmarł w 1926 roku w wieku 42 lat. Innym znanym mieszkańcem i budynków "Ogniska" był Andrzej Strug (Tadeusz Gałecki). Był pisarzem, publicystą i działaczem społecznym. W mieszkaniu pisarza, gdzie zamieszkiwał do 1927 roku do śmierci w 1937, przy al. Niepodległości 210 m. 10 A znajduje się oddział Muzeum Literatury - muzeum poświęcone Strugowi.
A teraz rzut oka na prawą, parzystą stronę ulicy.
Tu z kolei większość budynków postawiła spółdzielnia "Temida" zgodnie z nazwą zrzeszająca prawników, ale też kupców i przedstawicieli wolnych zawodów. Budynki po stronie parzystej projektował Piotr Kwiek. Utrzymane w stylu konstruktywizmu segmenty wzdłuż Lekarskiej i większy narożny budynek przy narożniku z al. Armii Ludowej wzniesiono w latach 1931-32.

I tak dojechałem do Filtrowej. Do jej początkowego odcinka odciętego przez aleję Niepodległości od reszty ulicy w stronę placu Narutowicza.
Filtrową bezpośrednio za aleją Niepodległości pokazałem w czerwcu 2012. Na jej dalszy docinek zaglądałem nieco później. We wrześniu pokazałem narożnik Filtrowej i Asnyka, gdzie w trudnych do określenia okolicznościach zburzone zostały oba narożniki gdzieś pomiędzy listopadem 1944 a styczniem 1945. Natomiast w marcu tego roku prezentowałem gmach Urzędu Wojewódzkiego przy Filtrowej 57. Na zdjęciu widać ulicę w stronę al. Niepodległości i dalej placu Narutowicza.

Po lewej na pierwszym planie blok z lat 70. dostawiony do domów spółdzielni "Temida". Następne dwa budynki już za wylotem Lekarskiej to bloki spółdzielni "Ognisko". Po lewej zaś widoczne jest boczne, niższe skrzydło przedwojennego, ogromnego gmachu wojskowego Szpitala Okręgowego nr. 1 im. marsz. Józefa Piłsudskiego. Budowę według projektu Janusza Kraussa i Juliana Lisieckiego rozpoczęto po wyburzeniu pawilonów w 1936 roku. Do wybuchu II wojny światowej szpital nie został ukończony. W czasie wojny zajęty był przez wojska niemieckie, a po wojnie Ministerstwo Obrony Narodowej przebudowało go na biurowiec. Jednak zewnętrznie cały czas zachował wygląd w znaczniej mierze zgodny z pierwotnym projektem.
W głębi widać jeszcze dwa narożne budynki przy Filtrowej i jej narożnikach z al. Niepodległości po stronie parzystej. Za gmachem szpitala pomalowany w poziome pasy stoi budynek spółdzielni urzędników MSW (al. Niepodległości 227/233), a po lewej dom będący częścią zespołu budynków w al. Niepodległości 217-225 zbudowany przez Spółdzielcze Stowarzyszenie Mieszkaniowe "U Siebie" oraz Spółdzielnię Mieszkaniową Urzędników Ministerstwa Sprawiedliwości. Dalej widać szpalery drzew wzdłuż Filtrowej do Krzywickiego.
A teraz spojrzenie do tyłu.
Pomiędzy Filtrową i aleją Armii Ludowej swoją siedzibę ma Instytut Techniki Budowlanej. Do lat 90. początkowy fragment Filtrowej przed siedzibą instytutu (obecnie zamieniony w parking) był... polną nieco rozjeżdżoną drogą. Bardzo ciekawy przypadek, jak na Śródmieście.

Instytut Techniki Budowlanej został powołany do życia 24 maja 1945 roku pod nazwą Instytutu Badawczego Budownictwa. Pierwsze informacje o obecnym ITB, znajdujemy w Stolicy numer 8 z 1949 roku. Siedzibę instytutu zaprojektował prof. Bolesław Schmidt. Budowę rozpoczęło w 1948, prace prowadziło Państwowe Przedsiębiorstwo Budowlane Nr l. Natomiast w Stolicy, w numerze 19 z 1951 roku można znaleźć artykuł na temat wystawy jaką w 1951 roku zorganizowano na terenie instytutu. Widać jeszcze nie ukończony gmach główny i gotowe hale. Według pierwszego z artykułów hale miały zajmować teren o wymiarach 60 x 30 metrów i mieć 17 tys. metrów sześciennych kubatury. Trudno powiedzieć czy zrealizowano całość założenia czyli czterech pawilonów, w skład którego miał wchodzić również budynek mieszkalny. A w międzyczasie wydzielono z tej placówki niektóre instytuty branżowe, co zawęziło zakres działalności ITB.

Instytut część terenu zbył na budowę wielkiego biurowca. Ma to też pewien plus. Można spokojnie zobaczyć ciekawą architekturę hali z łupinowym dachem, zlokalizowanej od strony al. Armii Ludowej. Kiedyś z tej strony teren był ogrodzony i zarośnięty gęstymi krzakami i drzewami.

Po raz kolejny przydały się moje narzędzia jeżdżące zawsze ze mną w plecaku. W marcu była to pompka, a teraz skuwacz. Gdy wracałem z Miedzeszyna w po drodze na Wale Miedzeszyńskim na wysokości Osiedla Las gość z 3-4. letnim maluchem w foteliku zapytał się o skuwacz do łańcucha. Miałem więc skorzystał. Łańcuch jeszcze w sumie nie zajeżdżony nie wytrzymał wjazdu na Wał od strony Wisły.
Tragedii wielkiej nie było, bo na Gocław miał jeszcze ze 2-3 kilometry. Niemniej byłem pierwszą osobą, która zareagowała na jego pytanie. Wcześniej nikt nie reagował, ludzie, których kręciło się tam sporo na rowerach, część to pewnie sąsiedzi z Gocławia mijali go obojętnie bez słowa. Przykre to. Mam nadzieję, że już bez przeszkód dotarli do domu. Już drugi raz w tym roku spełniam rolę pomocy drogowej. Poprzednio w marcu, przy Trasie Siekierkowskiej przydała się moja pompka zdolna napompować i przez zawór Schradera, i Presty. Rozumiem, że można nie mieć ze sobą skuwacza, kluczy a nawet pompki, ale wypadałoby chyba wykazać minimum zainteresowania kimś kto wyraźnie szuka pomocy. Przecież nie każdy napotkany bliźni zamierza nas obłupić ze wszystkiego na czele z rowerem. A co będzie gdy sami będziemy w potrzebie?